Wypas zwierząt jako forma ochrony cennych siedlisk przyrodniczych

Siedliska przyrodnicze zostały wyznaczone w Unii Europejskiej w celu ochrony miejsc bytowania rzadkich gatunków roślin i zwierząt, często zagrożonych wyginięciem. Dyrektywa siedliskowa wymienia typy siedlisk przyrodniczych, które są zagrożone wyginięciem w Europie i zobowiązuje państwa członkowskie do ich ochrony w ramach sieci Natura 2000 (IMEUH 2013).

Jednym z regionów, gdzie występuje wiele cennych siedlisk przyrodniczych zagrożonych wyginięciem jest województwo lubelskie. Lubelszczyzna leży bowiem w obszarze ścierania się wpływów wschodnich i zachodnich oraz północnych i południowych. Tutaj przebiega wiele granic naturalnych: geomorfologicznych, klimatycznych, hydrologicznych, przyrodniczo-leśnych, zoogeograficznych i glebowych, co wpływa na ogromną różnorodność struktury przyrodniczej. Z tego powodu wiele siedlisk zostało objętych różnymi formami ochrony przyrody.

Oprócz tego znajduje się tutaj najwięcej w skali kraju obszarów Natura 2000: 23 obszary specjalnej ochrony ptaków i 100 specjalnych obszarów ochrony siedlisk, razem 123 obszary na 999 występujących w Polsce. Ich łączna powierzchnia w województwie lubelskim wynosi 732515 ha, co stanowi 29% powierzchni województwa. Część z nich pokrywa się również z innymi formami ochrony przyrody (Stanicka et al., 2013).

Wśród cennych siedlisk przyrodniczych (w tym priorytetowych) wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 znajduje się grupa obejmująca murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska i zarośla. Są to często siedliska, których ochrona wymaga wypasu zwierząt.

Do siedlisk tego typu należą m.in. suche wrzosowiska (4030), zarośla jałowca na murawach kserotermicznych i wrzosowiskach (5130), ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (6120), murawy kserotermiczne (6210) (fot. 1), górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (6230), czy niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (6510).

Fot. 1. Murawa kserotermiczna w Gródku – Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH060035 (fot. M. Kulik)

Murawy kserotermiczne są ciepłolubnymi zbiorowiskami roślinnymi o charakterze stepowym, charakteryzujące się dużą różnorodnością flory i fauny, występujące w miejscach nasłonecznionych, ciepłych, o ekspozycji południowej, np. na stokach w dolinach dużych rzek. Murawy piaskowe są luźnymi zbiorowiskami roślinności psammofilnej w zasięgu oddziaływania klimatu kontynentalnego. Zasiedlają m.in. piaszczyste aluwia w dolinach dużych rzek, np. Bugu, czy Wisły. Z kolei murawy bliźniczkowe występują w rozproszeniu na niżu, wyżynach i w górach, w siedliskach kwaśnych, o zróżnicowanej wilgotności i ubogich w składniki pokarmowe. Suche wrzosowiska są zbiorowiskami roślinnymi wyróżniającymi się występowaniem krzewinek z rodziny wrzosowatych z dominacją wrzosu pospolitego oraz bogatą florą roślin zarodnikowych i porostów. Zachowanie tych siedlisk uzależnione jest od prowadzenia ekstensywnego wypasu zwierząt gospodarskich, głównie owiec, kóz, rzadziej bydła lub koni (fot. 2).

Fot. 2. Wypas koników polskich i bydła białogrzbietego w Roztoczańskim Parku Narodowym (fot. M. Kulik)

Są to siedliska charakteryzujące się niezwykłym bogactwem flory i fauny, a wypas sprzyja zachowaniu bioróżnorodności (fot. 3).

Fot. 3. Dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Besser i motyl modraszek Rebela Phengaris rebeli Hirschke, 1904 w runi murawy kserotermicznej na Stawskiej Górze PLH060018 (fot. M. Kulik)

Zwierzęta są nieświadomym, ale doskonałym przenośnikiem nasion. Do ich futra przyczepiają się nasiona wielu gatunków roślin, wędrując z nimi również w ich przewodach pokarmowych. Dzięki zoochorii możliwe jest również rozprzestrzenianie się gatunków i odtwarzanie siedlisk. Pasące się zwierzęta ograniczają sukcesję wtórną, czyli zarastanie przez krzewy i podrost drzew (fot. 4) oraz ekspansję inwazyjnych gatunków obcego pochodzenia.

Fot. 4. Wypas owiec rasy świniarka na murawach napiaskowych zespołu zamkowo-parkowego Zamku w Janowcu (fot. M. Kulik)

Dzięki przygryzaniu roślinności eliminują również nagromadzony wojłok, czyli martwą materię organiczną, dopuszczając światło i stwarzając odpowiednie warunki do kiełkowania nasion. Udomowione przeżuwacze mają również pozytywny wpływ na zwierzęta dzikie. Przykładem jest prowadzenie wypasu na murawach napiaskowych po złożeniu jaj przez żółwice (fot. 5), w celu hamowania rozwoju gatunków ekspansywnych.

Fot. 5. Samica żółwia błotnego Emys orbicularis L. poszukująca miejsca do złożenia jaj na murawie napiaskowej – Poleski Park Narodowy (fot. M. Kulik)

Jednak, aby wypas zwierząt miał pozytywny wpływ na siedliska przyrodnicze musi być ekstensywny, czyli prowadzony w obsadzie dostosowanej do potencjału produkcyjnego siedlisk. Badania prowadzone od wielu lat w takich siedliskach wskazują, że obsada powinna wynosić od 0,3 do 1,0 DJP ha^-1 (Kulik i in., 2019; 2020; 2023; Rysiak i in., 2021).

Przykłady pozytywnego wpływu wypasu na cenne siedliska przyrodnicze w woj. lubelskim: Poleski Park Narodowy, Roztoczański Park Narodowy, rezerwat przyrody Stawska Góra, obszar Natura 2000 Kąty, rezerwat przyrody Kózki, Gródek, Iłowiec, czy Zamek w Janowcu.

Tekst: Dr hab. Mariusz Kulik, prof. uczelni
Katedra Łąkarstwa i Kształtowania Krajobrazu
Wydział Agrobioinżynierii

Literatura:

IMEUH, 2013. Interpretation Manual of European Union Habitats, EUR 28. April 2013. European Commission DG Environment. (Podręcznik interpretacji siedlisk przyrodniczych), ss. 144.

Kulik M., Patkowski K., Warda M., Lipiec A., Bojar W., Gruszecki T.M., 2019. Assessment of biomass nutritive value in the context of animal welfare and conservation of selected Natura 2000 habitats (4030, 6120 and 6210) in eastern Poland. Global Ecology and Conservation, vol. 19, e00675. DOI: 10.1016/j.gecco.2019.e00675

Kulik M., Warda M., Gawryluk A., Bochniak A., Patkowski K., Lipiec A., Gruszecki T.M., Pluta M., Bielińska E., Futa B., 2020. Grazing of native livestock breeds as a method of grassland protection in Roztocze National Park, Eastern Poland. Journal of Ecolological Engeeniring, vol. 21(3), 61-69. DOI: 10.12911/22998993/118298

Kulik M., Bochniak A., Chabuz W., Żółkiewski P., Rysiak A., 2023. Is grazing good for wet meadows? Vegetation changes caused by white-backed cattle. Agriculture 13(2), 261.

Perzanowska J., Korzeniak J., 2020. Red list of Natura 2000 habitat types of Poland. Journal for Nature Conservation 56, 125834, https://doi.org/10.1016/j.jnc.2020.125834.

Rysiak A., Chabuz W., Sawicka-Zugaj W., Zdulski J., Grzywaczewski G., Kulik M., 2021. Comparative impacts of grazing and mowing on the floristics of grasslands in the buffer zone of Polesie National Park, eastern Poland. Global Ecology and Conservation, vol. 27, 01612. DOI: 10.1016/j.gecco.2021.e01612

Stanicka M., Kałamucka W., Meksuła M., 2013. Developing of the network of Natura 2000 in the Lublin Region. Annales UMCS, B, 68, 39-56, https://doi.org/10.2478/v10066-012-0027-2.