Rolnictwo społeczne – dodatkowa możliwość rozwoju obszarów wiejskich

Rolnictwo społeczne obejmuje działania wykorzystujące możliwości, które daje rolnictwo do wspierania terapii, rehabilitacji, integracji społecznej, edukacji oraz usług socjalnych na terenach wiejskich [Hine et al., 2008].  Rozumienie koncepcji rolnictwa społecznego różni się w zależności od kraju, zależy od konkretnych warunków jego rozwoju. Większość studiów przypadku opisanych w obecnej literaturze przedmiotu dotyczy Włoch, Holandii, Wielkiej Brytanii i Norwegii [Leck et al., 2014; Guirado et al., 2017]. Beneficjenci rolnictwa społecznego starają się nagłaśniać korzyści dla obu stron: świadczenia socjalne, korzyści zdrowotne, efekty edukacyjne, środowiskowe i ekonomiczne. Gospodarstwa zielonej opieki (rolnictwo społeczne) są znaczącymi podmiotami w rozwoju obszarów wiejskich, pracy i integracji społecznej, i mogą natychmiast i innowacyjnie reagować na lokalne potrzeby.

Rolnictwo społeczne –  cele, beneficjenci

Głównymi inicjatywami mającymi na celu zdefiniowanie rolnictwa społecznego w UE były projekty Cost Action 866 – Green Care – European Cooperation in Science and Technology oraz działania następcze Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego [Jarobkova et al., 2022]. Rolnictwo społeczne definiowane jest przez Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny jako innowacyjne podejście łączące dwie koncepcje: 1) rolnictwo wielofunkcyjne oraz 2) usługi społeczne/ opiekę zdrowotną na poziomie lokalnym, przyczyniając się do poprawy samopoczucia i integracji społecznej osób o szczególnych potrzebach.

Gospodarstwa rolne mogą nie tylko dostarczać produkty rolne, ale też być miejscem świadczenia przeróżnych usług o wymiarze społecznym. Usługi te dotyczyć mogą różnorakich sfer, takich jak kultura, edukacja i wychowanie, pomoc społeczna czy ochrona zdrowia. Gospodarstwa mają więc potencjał na świadczenie usług edukacyjnych, takich jak zajęcia pozaszkolne, aktywności dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi czy pełnowymiarowa opieka przedszkolna (jak np. w Norwegii [Haugan et al.]. Są dobrym miejscem dla zastosowania terapii opartej na obcowaniu z przyrodą (silwanoterapia) we wspieraniu i leczeniu osób z zaburzeniami psychicznymi. Wreszcie mogą również pełnić funkcję ostoi dla osób starszych często borykających się z problemem ograniczonej samodzielności i chorobami, w tym demencją, i wymagających w związku z tym opieki.

Rolnictwo społeczne, w tym w szczególności gospodarstwa opiekuńcze, pełni bardzo istotną rolę w kontekście wyzwań związanych ze starzeniem się społeczeństw, skutkującym ograniczaniem zasobów siły roboczej i zwiększaniem się liczby osób wymagających wsparcia. W celu stawienia czoła tym wyzwaniom podejmowanych jest szereg innowacyjnych inicjatyw mających na celu wsparcie osób niepełnosprawnych, zagrożonych wykluczeniem, starszych, zależnych, poprzez różnorodne formy edukacji, aktywizacji zawodowej, socjalizacji, świadczenie terapii, czy wreszcie usługi opiekuńcze. Rolnictwo społeczne jest właśnie taką inicjatywą, podejmowaną w środowisku wiejskim i łączącą nie tylko chęć osiągniecia celów społecznych, ale także dążenie do dywersyfikacji działalności rolniczej, aktywizacji ludności na terenach wiejskich i wykorzystania kapitału ludzkiego – niezagospodarowanych zasobów, potencjału oraz umiejętności mieszkańców wsi [Karanikolos et al. 2013].

Rolnictwo społeczne w Unii Europejskiej – Zmiany w zarządzaniu rolnictwem i obszarami wiejskimi

Znaczenie rolnictwa i obszarów wiejskich się zmienia. Rolnictwo społeczne jest przykładem wielofunkcyjnej agrokultury, której do tej pory poświęcono niewiele uwagi. Gospodarstwa opiekuńcze łączą produkcję rolną z usługami zdrowotnymi i społecznymi. Oferują one opiekę dzienną, miejsca pracy wspomaganej i/lub miejsca zamieszkania dla klientów z różnymi rodzajami niepełnosprawności [Hassink et al., 2006]. Gospodarstwa opiekuńcze można uznać za przykłady innowacyjnych, opartych na społeczności lokalnej usługodawców, którzy mogą poprawić jakość życia ludzi [Hassink et al., 2010]. Połączenie osobistego i zaangażowanego podejścia rolnika, często wspomaganego przez jego żonę, wykonywanie pożytecznych czynności oraz nieformalne i otwarte otoczenie w zielonym środowisku sprawiają, że gospodarstwa te są atrakcyjne dla różnych grup klientów [Hassink et al., 2010]. Postrzegane korzyści z gospodarstw opiekuńczych to poprawa samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego. Korzyści dla zdrowia psychicznego obejmują poprawę samooceny i samopoczucia oraz poprawę dyspozycji. Przykładem korzyści społecznych jest niezależność, kształtowanie nawyków pracy oraz rozwój osobistej odpowiedzialności i umiejętności społecznych [Hine et al., 2008].

Usługi w zakresie opieki   →     Gospodarstwa opiekuńcze

Zajęcia reedukacyjne i terapeutyczne     →        Gospodarstwa terapeutyczne

Integracja w świecie pracy i włączenia społeczne     →        Gospodarstwa socjalne

Działania pedagogiczne      →       Gospodarstwa edukacyjne

Korzyści rolnictwa społecznego

Idea rolnictwa społecznie zaangażowanego ma wiele silnych stron. Przebywanie wśród przyrody, udział w pracach gospodarczych i świadomość bycia przydatnym członkiem grupy osób to czynniki odgrywające ogromną rolę w zapewnieniu dobrego samopoczucia i poprawie stanu zdrowia niezależnie od wieku. Gospodarstwo opiekuńcze pozwala wykorzystać wolne zasoby siły roboczej na wsiach na rzecz słusznej sprawy, jaką jest potrzeba zapewnienia opieki na rzecz osób starszych zamieszkałych na terenach słabiej zaludnionych. Wieś jest źródłem zasobów wiedzy i doświadczenia w opiece nad osobami starszymi przy występujących jednocześnie niedoborach w zakresie infrastruktury w postaci instytucjonalnych i stacjonarnych form opieki. W połączeniu z ludzką motywacją wewnętrzną, by robić coś słusznego społecznie, oraz z motywacją finansową związaną ze zwiększeniem przychodów spoza rolnictwa, idea gospodarstw opiekuńczych wydaje się rozwiązaniem korzystnym dla wszystkich interesariuszy. Wielowymiarowe korzyści wynikające z prowadzenia rolnictwa społecznego można pogrupować następująco (Sekuła et al):

• Korzyści ekonomiczne to więcej miejsc pracy na terenach wiejskich i źródło utrzymania dla rodzin związanych z rolnictwem. To z jednej strony aktywizacja osób starszych, niepełnosprawnych, czy oddalonych od rynku pracy, które mogą realizować potrzebę bycia przydatnym poprzez wartościową prace w rolnictwie. Z drugiej strony to także dodatkowy impuls do rozwoju zawodowego i profesjonalizacji swojej roli w kierunku świadczenia usług opiekuńczych dla osób – głównie kobiet – sprawujących w domu opiekę nad osobami niesamodzielnymi. Realizowanie koncepcji rolnictwa społecznego na terenach wiejskich przynosi dodatkowe przychody do lokalnych budżetów i jest jednym ze sposobów przeciwdziałania depopulacji wsi. Dzięki temu pozytywnie wpływa na zasadność i możliwość utrzymania infrastruktury publicznej (szkoły, urzędy, drogi, itp.) na słabo-zasiedlonych terenach.
• Korzyści społeczne to nie tylko lepsze samopoczucie i stan zdrowia beneficjentów opieki, ale także zwiększona świadomość lokalnej społeczności żyjącej w sąsiedztwie gospodarstw na temat niepełnosprawności czy innych przypadłości mieszkańców gospodarstwa. Ważne jest także tworzenie zaplecza usług opieki zdrowotnej i pomocy społecznej w oparciu o zasoby społeczności lokalnych i równoległe budowanie kapitału społecznego na terenach wiejskich.
• Korzyści technologiczne to możliwość stworzenia nowej funkcji dla gospodarstwa bez konieczności inwestowania w kosztowne technologie usprawniające produkcję rolną, przy jednoczesnym zmniejszeniu negatywnego wpływu na środowisko naturalne.
• Korzyści dla rolnictwa to nie tylko możliwość prowadzenia gospodarstwa o wielofunkcyjnym charakterze pozwalającego na wejście w nowe obszary działalności i dywersyfikację przychodów z rolnictwa. To także okazja do promowania nowego wizerunku rolnictwa wśród reprezentantów wszystkich pokoleń.

Problemy oraz wyzwania rolnictwa społecznego

Należy pamiętać, że wewnętrzne zróżnicowanie zjawiska rolnictwa sprzyjającego włączeniu społecznemu sprawia, że wyzwania czy problemy w tym obszarze zależą od formy prowadzonego gospodarstwa. Rolnictwo społeczne jest ideą wciąż niedostatecznie opisaną w literaturze i znajdującą się nadal w początkującej fazie rozwoju w większości państw. Jest to nadal raczej innowacja społeczna niż wdrożona szeroko praktyka.

Pomimo przedstawionej definicji, różnorodne podejście do regulowania kwestii dotyczących rolnictwa, opieki zdrowotnej i pomocy społecznej w każdym z krajów europejskich oraz częsty brak bezpośrednich połączeń pomiędzy tymi sektorami dodatkowo zwielokrotniane przez czynniki kulturowe i lokalne tradycje utrudnia sformułowanie jednorodnego określenia rolnictwa zaangażowanego społecznie i wspólnych rekomendacji czy ram dla tego zjawiska na poziomie ponadnarodowym. Brak regulacji prawnych czy funduszy dedykowanych na rozwój tego typu działalności dodatkowo utrudnia rozpoczęcie przedsięwzięcia, a na pewno jest barierą trudną do przejścia bez wsparcia ze strony zewnętrznych organizacji rolniczych. W części krajów – ze względu na początkującą fazę rozwoju i brak uwarunkowań prawnych – mogą pojawiać się problemy z publicznym (do)finansowaniem zadań społecznych wypełnianych przez gospodarstwa.

Ze względu na wciąż innowacyjny aspekt gospodarstw opiekuńczych w wielu krajach, istnieje luka między podażą i popytem [Hassink et al., 2018] W dobie rosnących potrzeb opiekuńczych dla coraz liczniejszej grupy osób starszych i zależnych w starzejących się społeczeństwach, nadal niewiele jest miejsc na terenach wiejskich oferujących tak sprofilowane usługi. Dodatkowo lukę między potencjalnymi klientami a potencjalnymi świadczeniodawcami pogłębia fakt, że nie jest to znana forma usług opiekuńczych. Nieświadomi możliwych rozwiązań seniorzy i członkowie ich rodzin szukają różnych opcji zaspokojenia potrzeby wsparcia w środowisku lokalnym, w różnych formach mieszkalnictwa wspomaganego (również nadal nowatorskiego w naszym kraju) czy w domach opieki, nie kierując swojej uwagi ku terenom wiejskim. Oba te obszary wymagają szeroko-zakrojonych działań informacyjnych i uświadamiających zarówno rolników jak i potencjalnych odbiorców ich usług. Prowadzenie gospodarstwa opiekuńczego to nie tylko potrzeba zapewnienia pracy osobom tam przebywającym, ale także różnorodnych zajęć i aktywności, transportu, noclegu, wyżywienia i profesjonalnej opieki odpowiedniej do potrzeb i profilu gospodarstwa [Elsey et al., 2018]. Obowiązki te wymagają różnych kompetencji, odpowiedniego podziału ról i pewnych umiejętności zarządczych.

Z perspektywy planowania strategicznego należy również przygotować się na wyzwanie dotyczące sukcesji i następstw starzenia się w gospodarstwie, zwłaszcza w przypadku gospodarstw opiekuńczych świadczących opiekę długoterminową i całodobową. To konieczność dostosowania infrastruktury, procedur przyjęcia i zakończenia trwania pobytu oraz form wsparcia do potrzeb wciąż starzejących się mieszkańców. Należy odpowiednio wcześnie zaplanować dalszą drogę takich osób, kiedy ze względów zdrowotnych nie będą już mogły korzystać z dotychczasowej oferty wsparcia.

Dr Julia Wojciechowska-Solis
Katedra Herbologii i Technik Uprawy Roślin
Zakład Agroturystyki i Rozwoju Obszarów Wiejskich
Wydział Agrobioinżynierii

Bibliografia

Elsey H, Bragg R, Elings M, Brennan C, Farragher T, Tubeuf S, et al.  (2018). Impact and cost-effectiveness of care farms on health and well-being of offenders on probation: a pilot study. Public Health Res, 6(3)

Guirado, C., Valldeperas, N., Tulla, A.F., Sendra, L., Badia, A., Evard, C., Cebollada, A., Espluga, J., Pallarès, I., Vera, A. (2017). Social farming in Catalonia: Rural local development, employment opportunities and empowerment for people at risk of social exclusion. Journal of Rural Studies, 56, 180-197.

Hassink J., Elings M., Zweekhorst M., Nieuwenhuizen D., Smit A. (2010). Care farms:attractive empowerment-oriented and strengths-based practices in the com-munity, Health and Place, 24, 423–430.

 Hassink J., Van Dijk. M. (2006). Farming for Health: Green-care Farming across Europeand the United States of America. Proceedings of the Frontis Workshop onFarming for Health, 1619 March 2005, Wageningen, Springer, Dordrecht, the Netherlands.

Hassink,   J.,   Grin,   J. &   Hulsink,   W.   (2018).   Enriching   the   multi-level   perspective   by   better understanding  agency  and  challenges  associated  with  interactions  across  system  boundaries. The case of care farming in the Netherlands: Multifunctional agriculture meets health care. Journal of Rural Studies, 57, 186–196