Mykobakteriozy drobiu – ciągle aktualny problem kliniczny i epidemiologiczny. Cykl: “Weterynaria w Nauce i Praktyce XXI Wieku”

Zakażenia wywoływane przez prątki gruźlicy u wielu gatunków zwierząt i u człowieka stanowią ważny i stale aktualny problem kliniczny i epidemiologiczny. W przypadku drobiu gruźlicę wywołują prątki kwasooporne inne niż Mycobacterium tuberculosis complex i Mycobacterium leprae, określane także jako prątki niegruźlicze (NTM – nontuberculosis mycobacteria) lub prątki atypowe (MOTT – Mycobacteria other than tuberculosis). Dotychczas zidentyfikowano ponad 150 gatunków prątków NTM, z których część wykazuje patogenne oddziaływanie w odniesieniu do zwierząt
i człowieka.

Ogólna charakterystyka prątków

Prątki klasyfikowane są w rodzinie Mycobacteriaceae, rzędzie Actinomycetales i klasie Schizomycetes.
Do tej grupy należą bakterie tlenowe, mające kształt pałeczek, nieposiadające zdolności ruchu
i niewytwarzające otoczki, zarodników i toksyn. Drobnoustroje te wykazują alkoholooporność
i kwasoodporność, co związane jest z unikalną budową ściany komórkowej, bogatej w lipidy i glikolipidy. Zawarty w ścianie komórkowej kwas mykolowy czyni te bakterie opornymi na czynniki środowiskowe, wysoką temperaturę oraz chemiczne środki dezynfekcyjne i leki. Komórki bakteryjne można uwidocznić
w preparacie mikroskopowym po wybarwieniu metodą Ziehl-Neelsena, wykorzystywaną do barwienia bakterii kwasoopornych.

Fot. 1. Prątki gruźlicy (M. avium) w obrazie mikroskopowym. Barwienie metodą Ziehl-Neelsena. Pow. 1000x

Charakterystyka Mycobacterium avium Complex (MAC)

Do rodziny Mycobacteriaceae zalicza się również prątki niegruźlicze (NTM) z grupy Mycobacterium avium complex (MAC), cechujące się powolnym wzrostem na podłożach sztucznych i występujące w postaci 28 typów serologicznych. Serotypy 1-6, 8-11 i 21 klasyfikowane są jako M. avium, natomiast serotypy 7, 12-20
i 25 jako M. intracellulare. Właściwości fizyczne i biochemiczne prątków z grupy MAC nie różnią się od opisywanych w odniesieniu do innych drobnoustrojów z rodziny Mycobacteriaceae.

Znaczenie zakażeń M. avium

Spośród wszystkich gatunków prątków należących do grupy NTM największe znaczenie kliniczne, tak
u człowieka jak i u zwierząt, przypisywane jest bakteriom M. avium. Prątki M. avium występują powszechnie
w środowisku zewnętrznym, w tym w glebie i wodach powierzchniowych. Drobnoustroje te wykazują potencjał wywoływania zakażeń u różnych gospodarzy, w tym ptaków, świń, bydła, jeleni, owiec, kóz, koni, kotów, psów i zwierząt egzotycznych. Wywoływaniu zakażenia z udziałem M. avium sprzyja obniżenie rezystencji gospodarza, co wiąże się z udziałem różnych czynników działających immunosupresyjnie.

Źródło zakażenia i transmisja zarazka

Dane epidemiologiczne dowodzą, że gruźlica ptaków występuje aktualnie na całym świecie, natomiast najczęściej stwierdzana jest w północnej strefie umiarkowanej. Głównym źródłem zakażenia dla wrażliwych ptaków są ptaki chore, wydalające prątki z odchodami. Do zakażenia dochodzi najczęściej przez przewód pokarmowy, jakkolwiek możliwa jest także transmisja drogą aerogenną. Prątki mogą być przenoszone również drogą pośrednią poprzez zanieczyszczone tusze i podroby drobiowe, a także z udziałem dzikiego ptactwa, zwierząt gospodarskich i gryzoni.

Czynniki ryzyka i rozpoznawanie zakażenia

Do czynników sprzyjających zakażeniom M. avium należą złe warunki utrzymania ptaków, takie jak nadmierna wilgotność, nieefektywna wentylacja, niewłaściwe żywienie, nadmierne zagęszczenie ptaków oraz liczne czynniki stresowe. Skuteczność eliminacji zakażenia i choroby u ptaków zależy od szybkiej
i wiarygodnej diagnostyki, na podstawie wyników badań laboratoryjnych, co umożliwia ograniczenie negatywnych skutków infekcji oraz zapobiega stratom finansowym związanym z występowaniem choroby
w dużych fermach drobiu.

Kliniczne objawy mykobakteriozy drobiu

Objawy kliniczne zakażenia M. avium u drobiu są zróżnicowane i uzależnione od miejsca lokalizacji prątków. Najczęściej stwierdzane objawy obejmują utratę masy ciała, spadek produkcji jaj, apatię i osłabienie, biegunkę, powiększenie węzłów chłonnych oraz występowanie charakterystycznych guzków na skórze
i błonie śluzowej. Zmiany chorobowe mogą pojawiać się także w różnych narządach wewnętrznych, w tym
w wątrobie, śledzionie, jelitach, płucach oraz w skórze.

Fot. 2. Rozsiana gruźlica płuc na tle zakażenia Mycobacterium avium subsp. avium. Widoczne liczne gruzełki gruźlicze na powierzchni narządu.

Postępowanie w przypadku gruźlicy ptaków

Rutynowe leczenie zakażeń wywoływanych przez prątki gruźlicy należące do rodzaju Mycobacterium (M. tuberculosis, M. bovis) podejmowane jest jedynie u ludzi. W praktyce klinicznej w medycynie człowieka stosowana jest antybiotykoterapia z użyciem izoniazydu, etambutolu, ryfampicyny i pyrazynamidu. Leczenie zakażonych ptaków podejmowane jest sporadycznie ze względów epidemiologicznych oraz biorąc pod uwagę wysokie koszty i długi czas trwania terapii. W wyjątkowych okolicznościach leczeniu poddaje się ptaki egzotyczne utrzymywane w warunkach domowych, wolierach lub ogrodach zoologicznych. W terapii ptaków stosowane są antybiotyki z grupy makrolidów, takie jak klaritromycyna i azitromycyna. Warto jednak podkreślić, że prątki M. avium wykazują często oporność wielolekową, co rzutuje na możliwości wyboru antybiotyków oraz efektywność podejmowanego leczenia.

Zakażenia Mycobacterium avium u człowieka

Zakażenia M. avium u ludzi są szczególnie niebezpieczne dla osób z obniżoną odpornością, takich jak pacjenci z chorobami nowotworowymi, będący w trakcie rekonwalescencji po przebyciu ciężkich zakażeń, osoby starsze i pacjenci po zabiegach transplantacyjnych. Od zakażonych ludzi najczęściej izolowany jest serotyp 1 M. avium. U człowieka prątki mogą wywoływać gruźlicę płuc, pierwotne zapalenie węzłów chłonnych lub proces toczy się w formie uogólnionego, rozsianego zakażenia. Leczenie zakażeń M. avium
u człowieka jest trudne i długotrwałe oraz wiąże się z koniecznością stosowania kombinacji kilku antybiotyków przez wiele miesięcy.

Zakażenia Mycobacterium avium u ssaków

W przypadku zwierząt gospodarskich zakażonych M. avium zmiany gruźlicze lokalizują się najczęściej
w węzłach chłonnych głowy i jelit, natomiast kliniczny przebieg choroby jest łagodniejszy niż u ptaków. Mając na względzie zoonotyczny charakter infekcji prątkami gruźlicy należy założyć, że produkty spożywcze pochodzące od zakażonych zwierząt stanowią potencjalne źródło zakażenia dla człowieka. Rozpoznawanie mykobakteriozy u ssaków opiera się na badaniach laboratoryjnych, w tym badaniu hodowlanym, wykrywaniu materiału genetycznego prątków metodą PCR oraz testach serologicznych.

Podsumowanie

Gruźlica ptaków w dalszym ciągu pozostaje ważnym problemem epidemiologicznym i klinicznym, szczególnie widocznym w chowie przyzagrodowym. Skuteczna eliminacja tych zakażeń wymaga szybkiej diagnostyki laboratoryjnej oraz rygorystycznego przestrzegania zasad bioasekuracji i racjonalnego zarządzania fermami drobiu. Istotny problem stanowi także występowanie zakażeń prątkami gruźlicy
w hodowlach ekologicznych i przyzagrodowych, w których ptaki hodowlane mają swobodny kontakt z dzikim ptactwem, stanowiącym często źródło zakażenia. Skuteczne działania prewencyjne, podejmowane przez lekarzy weterynarii i hodowców, stanowią podstawę ograniczania rozprzestrzeniania się zakażeń prątkami gruźlicy oraz ochrony zdrowia zwierząt i człowieka.

Stan obecny i perspektywy badań nad prątkami ptasimi

Prowadzone aktualnie badania nad mykobakteriozą drobiu koncentrują się głównie na identyfikacji nowych gatunków prątków NTM, określeniu ich patogenności oraz poznaniu mechanizmów oporności na leki. Badania nad epidemiologią gruźlicy ptaków mają na celu lepsze zrozumienie sposobów transmisji prątków między różnymi gatunkami zwierząt oraz między zwierzętami i ludźmi. Rozwój współpracy międzynarodowej oraz wymiana danych dotyczących wyników badań laboratoryjnych pomiędzy różnymi ośrodkami badawczymi zaangażowanymi w badania naukowe nad gruźlicą ptaków mogą okazać się istotne dla efektywnego zwalczania tych zakażeń oraz ograniczenia ich wpływu na zdrowie publiczne.

Lek. wet. Artur Ciszewski
Dr hab. Łukasz Jarosz, prof. uczelni
Prof. dr hab. Zbigniew Grądzki
Katedra Epizootiologii i Klinika Chorób Zakaźnych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej UP w Lublinie