Gleba dla rolnika i naukowca. Cykl: “Nauki Rolnicze XXI Wieku”

Gleba od zawsze była podstawą rolnictwa. Rzeczą wiadomą, wynikającą z obserwacji już pierwotnych grup ludzi był fakt, że „rodzaj” gleby wpływa na plonowanie roślin. Dużą zasługę na polu syntezy wiedzy łączącej związki między glebą i roślinami uprawnymi byli greccy filozofowie przyrody, w tym Teofrast (ok. 370-287 p.n.e.) z Eresos na wyspie Lesbos, uczeń Arystotelesa. Był on przyrodnikiem, który tworzył praktyczne klasyfikacje gleb odnoszące się do rolnictwa. Glebom nizinnym i równinnym przeciwstawiał gleby górskie, dzielił gleby na płytkie i głębokie, na podstawie koloru wyróżniał gleby jasne, ciemne, białe, czarne, żółte, czerwone. Dziś wiemy, że barwa jest ważną informacją, która świadczy o zasobności w próchnicę, związki żelaza, wapnia, wskazuje na oglejenie (Fot. 1), czyli siną warstwę powstającą po zalaniu wodą, gdzie zawartości tlenu jest bardzo niska. Warto nadmienić, że dziś kolor gleb jest podstawową cechą morfologiczną i klasyfikacyjną, opisywany jest za pomocą tablic z barwami wzorcowymi – Munsell color charts (Fot. 2).

Fot. 1. Poziom glejowy o sinej barwie w madzie rzecznej, kolor rdzawy pojawia się, kiedy warstwa gleju ma kontakt z powietrzem, a żelazo utlenia się.

Fot. 2. Poziom glejowy o sinej barwie w madzie rzecznej, kolor rdzawy pojawia się, kiedy warstwa gleju ma kontakt z powietrzem, a żelazo utlenia się. 1b. Standardowe tablice barw Munsella.

Teofrast wskazywał przydatność użytkową gleb. Wyróżniał gleby leśne i łąkowe, zbożowe, oliwkowe, winniczne i jęczmienne, pod łubin i groszek. Elementy tych obserwacji i zaleceń starożytnego filozofa widzimy dziś w codziennej praktyce : klasy bonitacyjne informują o potencjalnej żyzności gleby, stosunkach wodnych i łatwości uprawy, kompleksy rolniczej przydatności sugerują jaki zestaw roślin powinien być uwzględniany przez rolnika na określonym areale, elementy ekologiczne służą waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, gleby najsłabsze wyłączane są z produkcji rolniczej, a w Polsce realizowany jest „Krajowy program zwiększania lesistości”.

Nauka i praktyka rolnicza nie zawsze idą ze sobą w parze. Opublikowana w 1959 r. tzw. genetyczna klasyfikacja gleb do dziś jest podstawą naliczania podatków dla rolników, prac klasyfikatorów gleb w terenie i tworzenia map glebowo-rolniczych o dużej skali (1:5000). W nauce wiele się zmieniło wraz z rozwojem wiedzy gleboznawczej i pojawianiem się nowych technik analitycznych. Obecnie mamy szóstą systematykę gleb z 2019 r. Z punktu widzenia praktyki rolniczej jest ona mniej przydatna, ponieważ jest bardzo szczegółowa i wymaga skomplikowanych analiz chemicznych, niezbędnych do zaklasyfikowania gleb. Posiada natomiast wysoki walor naukowy. Jest skorelowana z międzynarodową systematyką gleb World Reference Base for Soil Resources (WRB). Gospodarka leśna rządzi się swoimi prawami, choć zalesienia dotyczą również terenów rolniczych i porolnych. Dla potrzeb PGL Lasy Państwowe, przygotowana została w 2001 r. branżowa Klasyfikacja gleb leśnych Polski.

W chwili obecnej mamy do czynienia z sytuacją, że na kierunkach studiów stricte rolniczych najwłaściwsze byłoby nauczanie gleboznawstwa zgodnie ze starą systematyką genetyczną, z którą rolnik będzie miał kontakt w Urzędzie Gminy, na kierunkach leśnych zgodnie systematyką branżową, która jest podstawą tworzenia i funkcjonowaniu banku danych o lasach oraz kartografii leśnej. Naukowcom pozostaje przede wszystkim najnowsze opracowanie Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego (PTG) oraz baza zasobów glebowych świata – WRB.

Współczesna definicja gleby według PTG niewiele ma związków z rolnictwem, natomiast realnie nawiązuje do świata przyrody i funkcji gleb w ekosystemach lądowych i płytkich wodnych. „Gleba to powierzchniowa część litosfery lub trwale powiązane z litosferą (za pośrednictwem budynków lub budowli) nagromadzenie części mineralnych i organicznych, pochodzących z wietrzenia lub akumulacji, naturalnej lub antropogenicznej, ulegające przeobrażeniu przy udziale czynników glebotwórczych oraz mające zdolność zaopatrywania organizmów żywych w wodę i składniki pokarmowe.” Zgodnie z tą definicją glebą jest osad w rynnie nagromadzony przez wodę spływającą z dachu, nisze w budynkach wypełnione różnym materiałem, zwietrzałe cegły, zaprawa wapienna, inne (Fot. 3, 4).

Praktyka rolnicza i nauka o glebie z biegiem czasu zaczęły podążać różnymi drogami.