Bez czarny – zwykły czy niezwykły? Cykl: “Nauki Rolnicze XXI Wieku”

Bez czarny (Sambucus nigra L.) znany i wykorzystywany w celach leczniczych był już w czasach starożytnych. Nasi przodkowie cenili go i traktowali w sposób mistyczny. Ludy słowiańskie uważały go z jednej strony za drzewo opiekuńcze, które strzeże domu, z drugiej strony wierzono, że jest siedzibą duchów mających zdolność pośredniczenia między śmiertelnikami a krainą zmarłych.

W medycynie bez wykorzystywany był już przez Hipokratesa, między innymi na uciążliwe schorzenia ginekologiczne, do leczenia trudno gojących się ran, a św. Hildegarda z Bingen polecała napary z suszonych kwiatów i owoców przy przeziębieniach jako środek napotny. Owoce znalazły także zastosowanie w polskiej kuchni ludowej do sporządzania zupy zwanej „fałułą” lub „gzicą”. Zaś drewno z bzu było dawniej używane do wyrobu zatyczek, kołków, części wędek, igieł do łatania sieci, grzebieni a także instrumentów muzycznych. Bez był wykorzystany także do walki z gryzoniami, pchłami, pluskwiakami, które nie znoszą zapachu tej rośliny.

Obecnie znane są liczne odmiany botaniczne bzu czarnego od których pochodzą odmiany handlowe i mieszańce międzygatunkowe o charakterystycznych, ozdobnych liściach (dekoracyjne – m.in. ‘albo-variegata’, ‘aurea-sweet’, ‘lacinata’, czy ‘rotundiflora’) lub dające wysokie plony owoców (np. polska odmiana ‘Obelisk’, niemieckie: ‘Haschberg’, ‘Mamut’, duńskie: ‘Samdal’, ‘Sampo’, ‘Samyl’,‘Allesoe’, ‘Korsor’, ‘Donau’ czy ‘Finn Sam’).

Kwiat bzu czarnego zawiera głównie flawonoidy (do 1,8%), ponadto kwasy organiczne, związki aminowe, olejek eteryczny (0,03-0,14%), triterpeny (ok. 1%), sterole, garbniki oraz związki mineralne (do 9%). W olejku eterycznym uzyskanym metodą destylacji z parą wodną zidentyfikowano 79 związków.

Owoc bzu zawiera przede wszystkim antocyjany (0,2 do 1%), flawonoidy, witaminy, minerały, pektyny, celulozę, błonnik, cukry oraz kwasy organiczne. S. nigra zawiera także glikozydy cyjanogenne: sambunigrynę, prunazynę, holokainę i zierinę, ulegające przemianom, w wyniku których wydziela się cyjanowdór. Szczególnie toksyczne są części zielone rośliny, natomiast toksyczność dojrzałych owoców jest niska; neutralizowane są one także termicznie.

Bez czarny jest rośliną o szerokim działaniu farmakologicznym. Surowiec zielarski stanowią wysuszone kwiaty (Sambuci flos) oraz owoce (Sambuci fructus), niekiedy stosuje się także korę (Sambuci cotrex). Najbardziej znaną właściwością bzu jest jego działanie przeciwwirusowe; Mumcoglu, izraelski wirusolog odkryła, że składniki bzu neutralizują aktywność hemaglutyniny obecnej na powierzchni wielu wirusów i niezbędnej do replikacji wirusa. Na podstawie tych danych opracowany został preparat Sambucol. Liczne badania z jego użyciem wykazały, że redukuje on zakażenia wirusem grypy A, B oraz wirusem opryszczki typu 1 (HSV-1) oraz ma zdolność łączenia się i hamowania wirusa grypy H1N1.

Sambuci flos może być potencjalnym składnikiem uzupełniających preparatów stosowanych w leczeniu cukrzycy, zaś ze względu na obecność antocyjanów i flawonoidów posiada właściwości antyoksydacyjne. Zdolności antyutleniające sprawiają, że może być użyteczny w leczeniu wielu chorób wynikających ze stresu oksydacyjnego min. chorób układu sercowo-naczyniowego. Składniki owoców redukują stres oksydacyjny, zwiększają aktywność enzymów antyoksydacyjnych i przyczyniają się do obniżenia ciśnienia krwi. Czarny bez uczestniczy również w regulacji mechanizmów obronnych organizmu. Stwierdzono, że ekstrakt stymuluje produkcję cytokin przeciwzapalnych, czynnika martwicy nowotworów. Wykazano także działanie biobójcze ekstraktu z bzu względem bakterii a także drożdży. W ziołolecznictwie odwar z kwiatów stosuje się w przeziębieniu, grypie, zapaleniu oskrzeli, płuc, kaszlu, zaflegmieniu górnych dróg oddechowych, astmie, odrze, szkarlatynie. Napary z kwiatów działają napotnie, przeciwzapalnie, wykrztuśnie oraz moczopędnie. Zewnętrznie używane są jako płukanki przy anginie, w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła oraz do okładów w zapaleniu spojówek i powiek oraz przy egzemie, stanach zapalnych skóry i oparzeniach.

Owoce usuwają z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii, należą do leków oczyszczających krew, pomagają w usuwaniu toksyn powstających w chorobach reumatycznych i skórnych, regulują trawienie, działają lekko przeczyszczająco, a także napotnie i moczopędnie. Kwiaty wchodzą w skład wielu mieszanek ziołowych m.in.: Reumaflos, Infectoten, Pyrosan, Tussiflos, syropu Pyrosal. Owoce występują zaś w mieszankach ziołowych Normosan, Figura, czy tabletkach Normolax.

Obok ziołolecznictwa, bez czarny znajduje zastosowanie w kosmetyce, przede wszystkim w postaci kąpieli i maseczek. Tonik z kwiatów wygładza i zmiękcza skórę, wybiela piegi, łagodzi oparzenia słoneczne. Napar polecany jest do mycia i płukania włosów suchych, odwar w owoców służy do pielęgnacji włosów czarnych w celu pogłębienia ich barwy. Świeże kwiaty znajdują zastosowanie w gospodarstwie domowym; sporządza się z nich wina, nalewki, napoje mleczne i gazowane oraz syrop. Dużą popularnością cieszą się również kwiatostany zapiekane lub smażone w cieście naleśnikowym podawane na słono z surówką lub na słodko z cukrem i cynamonem.

Kwiaty i owoce są wykorzystywane również w przemyśle spożywczym. Ekstrakt z kwiatów używany jest jako naturalny składnik zapachowy w alkoholowych i niealkoholowych napojach, brandy, winach musujących, herbatach oraz jogurtach i lodach. Owoce ze względu na wysoką zawartość antocyjanów i cukrów są wykorzystywane do produkcji soków i koncentratów soków. Służą również do wyrobu wina, dżemu, galaretki, nadzienia do ciast, ciastek, deserów oraz cukierków. Bez czarny zyskuje coraz większe znaczenie w przemyśle spożywczym jako naturalny środek barwiący w napojach oraz jako antyutleniacz.

nigra. oprócz wszechstronnego wykorzystania praktycznego. posiada ogromne walory ozdobne. Krzewy nadają się do tworzenia zasłon od wiatru, kurzu, hałasu, a także są miejscem lęgowym ptaków. Ponadto z suszonego lub świeżego ziela sporządza się wyciągi lub gnojówkę do opryskiwania roślin w celu zwalczania niektórych szkodników m.in.: rolnic, mszyc, bielinka kapustnika, oraz gryzoni min. kretów i norników.

prof. dr hab. Barbara Kołodziej
Katedra Roślin Przemysłowych i Leczniczych
Wydział Agrobioinżynierii

Literatura:

Anonymous 2005. Monograph – Sambucus nigra. Altern. Med. Rev., 10: 51-54.
Bömers E. 2008. Zapomniany bez. Szkółkarstwo, 5: 67.
Charlebois D. 2007. Elderberry as a medicinal plant. New Crops and New Uses, ASHS Press Alexandria, VA, 284-292.
Christensen L.P., Kaack K., Fretté X.C. 2008. Selection of elderberry (Sambucus nigra) genotypes best suited for the preparation of elderfower extracts rich in favonoids and phenolic acids. Eur. Food Res. Technol., 227: 293–305.
Janda-Ulfig K. 2007. Dziki bez – czyli wiejska apteczka. Panacea, 1: 16-17.
Kaack K. 1989. New varietes of elderberry (Sambucus nigra ). Danish J. Plant and Soil Sci., 93: 59-65.
Mikulic-Petkovsek M., Samoticha J., Eler K., Stampar F., Veberic R. 2015. Traditional elderﬂower beverages: a rich source of phenolic compounds with high antioxidant activity. J. Agric. Food Chem., 63: 1477−1487.
Roschek B., Fink R.C., McMichael M.D., Li D., Alberte R.S. 2009. Elderberry flavonoids bind to and prevent H1N1 infection in vitro. Phytochemistry, 70: 1255-1261.
Waźbińska J. 2002. Bez dla sadowników. Szkółkarstwo, 6: 23-25.
Wójcik J. 2002. Nowe wskazania lecznicze Sambucus nigra Wiad. Ziel., 4: 11-12.