WERSJA POLSKA

ZESZYT 371

Charakterystyka populacji saren (Capreolus capreolus) z wybranych łowisk leśnych i polnych Wyżyny Lubelskiej z wykorzystaniem parametrów morfometrycznych i genetycznych
zeszyt 371, ss. 95

Sarna (Capreolus capreolus) jest obecnie najliczniejszym przedstawicielem rodziny jeleniowatych (Cervidae) w Europie. W większości europejskich populacji sarny obserwuje się wzrost liczebności, zagęszczenia i zasięgu geograficznego. Analizując dynamikę populacji tego gatunku, można stwierdzić, że tendencja zwiększania się liczebności będzie się utrzymywać. Wywołuje to potrzebę racjonalnego gospodarowania oraz precyzyjnego zarządzania populacją sarny z uwzględnieniem najnowszej wiedzy z zakresu ekologii tego gatunku.

Celem pracy było określenie różnorodności populacji sarny leśnej i polnej na podstawie pomiarów morfometrycznych oraz wybranych parametrów genetycznych populacji, jak również opracowanie i wykazanie przydatności dwóch podstawowych indeksów budowy ciała wyliczonych na podstawie wybranych cech fenotypowych.

Materiał badawczy stanowiło 750 saren, w tym 507 kozłów i 243 kozy, pozyskanych w czterech sezonach łowieckich (2005–2009) na terenach nadleśnictwa Zwierzyniec (sarny leśne) i nadleśnictwa Mircze (sarny polne). Na tuszach dokonano pomiaru masy ciała, głębokości, obwodu i szerokości klatki piersiowej w trzech punktach pomiarowych oraz długości tułowia. W pracy wyliczono indeks pojemnościowy klatki piersiowej i indeks podłużnego formatu ciała. Dokonano analizy zmienności poszczególnych parametrów biometrycznych saren za pomocą analizy wariancji, określając istotność różnic między średnimi. Do oceny parametrów genetycznych wykorzystano układ 18 polimorficznych starterów mikrosatelitarnych i analizę fragmentu cytochromu b mitochondrialnego DNA. Wyliczono takie parametry genetyczne, jak PIC, heterozygotyczność, podobieństwo i dystans genetyczny oraz liczbę migrantów w pokoleniu.

Wyniki analizy wariancji określiły wpływ płci, miejsca pozyskania oraz wieku na wyliczane indeksy budowy ciała. Nie stwierdzono istotnej różnicy pomiędzy indeksem pojemnościowym klatki piersiowej saren leśnych i polnych. Indeks pojemnościowy kóz był istotnie wyższy niż kozłów. U saren leśnych indeks pojemnościowy klatki piersiowej kóz był istotnie większy niż kozłów. U saren polnych nie stwierdzono takiej zależności. Miejsce pozyskania saren miało istotny wpływ na indeks podłużnego formatu ciała. U saren leśnych był on istotnie wyższy niż u saren polnych. Występowała istotna interakcja pomiędzy płcią i wiekiem saren. Indeks podłużnego formatu ciała kóz maleje wraz z wiekiem bardziej niż kozłów. Stwierdzono, że średnia masa tuszy osobników pochodzących z łowisk polnych była większa niż osobników z terenów leśnych. Poza indeksami pozostałe parametry morfometryczne miały wieksze wartości u saren polnych. Różnica ta wyniosła maksymalnie 1,5 kg, natomiast wyniki opisywane w Polsce na przestrzeni ostatnich lat w dostępnej literaturze wykazują, że masa tuszy sarny polnej jest większa od masy sarny leśnej, a różnica może osiągnąć ponad 2,5 kg. Stwierdzona zależność pomiędzy masą ciała a wartością indeksu pojemnościowego klatki piersiowej wyraża się ogólną tendencją do bardziej wysmukłej klatki piersiowej i zwiększania jej głębokości wraz ze zwiększeniem masy ciała.

Określanie indeksów morfometrycznych budowy ciała u dzikich przeżuwaczy jest uzasadnione możliwością ich wykorzystania do selekcji osobniczej w prosty i tani sposób. Prowadzenie selekcji ze względu tylko na jedną cechę, np. na masę ciała, nie gwarantuje osiągnięcia zakładanego celu hodowlanego.

Analiza mikrosatelitarnego DNA z wykorzystaniem 18 polimorficznych markerów posłużyła do oznaczenia 65 alleli, w tym odrębnych alleli charakterystycznych dla populacji sarny leśnej i polnej. Wartości PIC i heterozygotyczności były zbliżone w obu populacjach. Wyliczone na podstawie polimorfizmu mikrosatelitarnego wartości heterozygotyczności oczekiwanej i obserwowanej dla populacji saren leśnych i polnych były nieznacznie mniejsze lub mieściły się w podobnym zakresie jak opisywane w literaturze.

Wyraźną różnicę odnotowano w wartości współczynnika FIS, który był dodatni u saren leśnych i ujemny u saren polnych. W przypadku sarny polnej ujemny FIS wskazuje na stosunkowo niewielką przewagę heterozygot w populacji, natomiast w populacji sarny leśnej świadczy o znaczącej przewadze homozygot w puli genowej (efekt wsobności). Może to być spowodowane istnieniem struktury wewnętrznej w obrębie badanej populacji (efekt Wahlunda) lub dryfem genetycznym. Potwierdzeniem tej hipotezy może być stosunkowo mała wartość dystansu genetycznego DR (wg Reynoldsa). Współczynnik Nm przyjął wartość sugerującą, że liczba migrantów wynosiła w przybliżeniu jeden osobnik w każdym pokoleniu. Podobieństwo genetyczne IN pomiędzy populacjami saren polnych i leśnych było stosunkowo duże, natomiast dystans genetyczny DN przyjmował wartości zbliżone do opisywanych w literaturze. Analiza mtDNA osobników z ekotypu leśnego i polnego jako jednej populacji wykazała obecność 18 haplotypów. Wysoki polimorfizm haplotypów przy jednocześnie niskim zróżnicowaniu nukleotydów świadczy o licznej grupie założycielskiej badanych populacji saren.

Masy tuszy oraz proporcje budowy ciała wyrażone indeksem pojemnościowym klatki piersiowej i indeksem podłużnego formatu ciała są wyraźnie różne w populacjach sarny polnej i leśnej. Zróżnicowanie morfometryczne zostało potwierdzone wartościami parametrów genetycznych zarówno na poziomie DNA mikrosatelitarnego, jak również mitochondrialnego. Wyniki uzyskane na podstawie analizy morfologicznej i genetycznej pokazują pewną odrębność badanych populacji sarny leśnej i polnej, przy istnieniu pełnej łączności przestrzennej między badanymi grupami saren.