Zapach cytrynowy – czy tylko z cytrusów? Alternatywne, roślinne źródła zapachu cytrynowego z klimatu umiarkowanego. Cykl: “Nauki Rolnicze XXI wieku”

Powszechnie lubiany i akceptowany w wielu wyrobach zarówno spożywczych jak i kosmetycznych oraz chemii gospodarczej, zapach cytrynowy najczęściej pozyskiwany jest z naowocni roślin z rodzaju Citrus L. zwanych cytrusami.

Olejki cytrusowe uważane są za wysokojakościowe z uwagi na możliwość ich pozyskiwania metodą tłoczenia, czyli bez stosowania ani wysokiej temperatury ani rozpuszczalników chemicznych. Metoda ta umożliwia jednak przechodzenie do olejku składników o potencjale fototoksycznym z grupy furanokumaryn, najczęściej bergaptenu. Zapach cytrusowy jest bardzo świeży i energetyczny, stanowi górną nutę mieszanek zapachowych i chętnie jest stosowany w kosmetykach i wyrobach perfumeryjnych dedykowanych na lato, czyli wtedy kiedy ryzyko powstania fotodermatoz jest właśnie największe. Ponadto zapach ten posiada także nutę kwaśną, która może kojarzyć się z pierwszą fazą jełczenia produktu, co nie jest akceptowalne ani w wyrobach kosmetycznych ani spożywczych. Z tego względu poszukiwane są alternatywne, naturalne, źródła zapachu cytrynowego lub podobnego do niego, zwłaszcza z roślin możliwych do uprawy w klimacie umiarkowanym.

Rośliny wieloletnie w uprawie w warunkach klimatycznych Polski:

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.), ang. lemon balm – wieloletnia roślina zielna z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) pochodzi z południowej Europy, ale dobrze plonuje w warunkach klimatycznych Polski. Surowcem są jasnozielone liście i ulistnione szczyty pędów, zawierające ok. 0,3% olejku eterycznego, bogatego w cytral i cytronelal, które są źródłem przyjemnego cytrynowego zapachu. Olejek zawiera także geraniol, α-pinen, β-pinen oraz β-kariofilen. Z uwagi na niską zawartość w surowcu, cena olejku jest zazwyczaj wysoka, co sprawia, że jest wykorzystywany głównie w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym, rzadziej w spożywczym. Liście melisy cenione są w kosmetyce z uwagi na działanie sebostatyczne i sto­sowane do produkcji środków do pielęgnacji cery tłustej.

Macierzanka cytrynowa (Thymus citriodorus (Pers.) Schrb.), ang. lemon thyme – jest niewielką krzewinką z rodziny Lamiaceae o bardzo drobnych zielonych lub żółtoobrzeżonych liściach. Dostarcza mało znanego olejku bogatego w geraniol (54-65%) oraz geranial (ok. 14%). Znana i ceniona roślina ze względu na działanie dezynfekujące i bakteriobójcze, polecana do płukania jamy ustnej w jej stanach zapalnych, leczenia niedyspozycji górnych dróg oddechowych oraz jako roślina przyprawowa. Jak dotychczas ziele macierzanki cytrynowej jest mało znane i niedoceniane w produkcji kosmetyków, natomiast jego składniki i walory zapachowe wskazują na potencjalną przydatność w przemyśle kosmetycznym.

Mięta pieprzowa (Mentha × piperita L. var. citrata), ang. lemon mint syn. bergamot mint – odmiana o zapachu cytrynowym, bardzo intensywnym i odświeżającym. Olejek mięty cytrynowej zawiera obok charakterystycznego mentolu citronellol. Z uwagi na zawartość mentolu dodatek tego olejku daje uczucie chłodu i odświeżenia, podobnie jak w przypadku mięty, zaś składniki dające zapach cytrynowy sprawiają, że olejek ten jest też ponadto orzeźwiający, dający wrażenie lekkości. Cytrynowa odmiana mięty jest jeszcze mało znana, chętnie stosowana w przemyśle spożywczym i gastronomii natomiast praktycznie nieznana w kosmetologii i aromaterapii.

Kocimiętka cytrynowa (Nepeta cataria var. citriodora (Dumort.)), ang. lemon catnip – bylina z rodziny Lamiaceae pochodząca z Azji, uprawiana także w Polsce. Olejek jest bogaty w nerol, geraniol i cytronelal. Wyciągi z ziela wykazują działanie łagodzące podrażnienia skóry, mogą być polecane do produkcji preparatów do kąpieli i pielęgnacyjnych. Pomimo potencjału kosmetycznego, olejek ten osiągał najniższą akceptowalność w testach konsumenckich, zatem jego rozpowszechnienie w przemyśle kosmetycznym pozostaje wątpliwe.

Rośliny ciepłolubne, w Polsce z uwagi na niską mrozoodporność możliwe do uprawy pod osłonami lub jako rośliny jednoroczne:

Werbena cytrynowa (Lippia citriodora (Palau) Kunth.), ang. lemon verbena – pochodząca z Ameryki Południowej krzewinka uprawiana również w południowej Francji i Hiszpanii. Charakteryzuje się smukłymi zielono-seledynowymi liśćmi, które zawierają od 0,8-1,2% olejku eterycznego. Olejek zawiera cytral (do 70%), limonen, myrcen, geraniol, nerol, neral oraz charakterystyczny werbenal. W kosmetyce stosowany jest do produkcji wyrobów perfumeryjnych (perfum, wód kolońskich i toaletowych). Z uwagi na przyjemny słodko-cytrusowy zapach i smak stosowany jako aromatyzujący dodatek do herbat ziołowych. Dzięki swym właściwościom aromatyzującym werbena cytrynowa znalazła zastosowanie nie tylko jako dodatek do herbat ziołowych, ale także jako składnik mieszanek zapachowych tzw. potpourri, czyli pachnących saszetek i mieszanek ziołowych służących do aromatyzowania powietrza w pomieszczeniach.

Trawa cytrynowa, syn. palczatka cytrynowa, palczatka cytronelowa, cytronella (Cymbopogon citratus (DC.) Stapf), ang. lemon grass – roślina z rodziny Poaceae o mocno podłużnych, równowąskich liściach, dostarcza olejku cytronelowego (cytral 70-80%), który zapachem przypomina cytrynę jednak bez jej kwaskowatości, zaś z nutą imbiru. Chętnie dodawany do kosmetyków ze względu na właściwości odświeżające, przeciwgrzybicze oraz ściągające. Olejek cytronellowy stosowany jest do aromatyzowania mydeł, szamponów, kremów i wyrobów chemii gospodarczej. Wyciąg z trawy cytrynowej spełnia w kosmetykach funkcję kojącą.

Zapach zbliżony do cytrynowego wykazują także: bazylia cytrynowa (Ocimum basilicum ssp. Citriodora (L.) Benth.), eukaliptus cytrynowy (Corymbia citriodora Hook.), pysznogłówka cytrynowa Monarda citriodora Cerv. ex Lag, pelargonia cytrynowa (Pelargonium crispum (P.J. Bergius) L’Hér.

dr hab. inż. Anna Kiełtyka-Dadasiewicz,
Katedra Technologii Produkcji Roślinnej i Towaroznawstwa,
Wydział Agrobioinżynierii

(Fot. Marcin Dadasiewicz)

Literatura:

Adaszyńska M. Swarcewicz M. 2012: Olejki eteryczne jako substancje aktywne lub konserwanty w kosmetykach, Wiadomości Chemiczne 66, 1-2, 139-158.

Argyropoulou C., Daferera D., Tarantilis P.A., Fasseas C., Polissiou M. 2007: Chemical composition of the essential oil from leaves of Lippia citriodora H.B.K. (Verbenaceae) at two developmental stages. Biochemical Systematics and Ecology 35, 831-837.

Bağdat R., Bahtiyarca R., The essential oil of lemon balm (Melissa officinalis L.), its components and using fields. Journal of Fac. of Agric., OMU, 2006,21(1):116-121.

Chalcht J.C. Lamy J., 1997: Chemical Composition of the Essential Oil Isolated from Wild Catnip Nepeta cataria L. cv. citriodora from the Drôme Region of France. Journal of Essential Oil Research Vol. 9 (5), 527-532.

Deschamps C., Zanatta J. L., Bizzo H.R., Marisa de Cácia Oliveira, Roswalka L.C., 2008: Avaliação Sazaovalniaaçãlo Sdazoon Arl Edon Redndiimmeentno Tdeo Ó Ldeoe Es Ósenlceialo Essencial Em Espécies De Menta. Ciênc. agrotec., Lavras, 32, 3, 725-730.

Ekpenyong C., Akpan E., Nyebuk E.: Phytochemical constituents, therapeutic applications and toxicological profile of Cymbopogon citratus Stapf. (DC) leaf extract. Journal of Pharmacognosy and Phytochemistry 2014; 3 (1): 133-141;

Escobar P., Leal S., Herrera L., Martinez J., Stashenko E. 2010: Chemical Composition And Antiprotozoal Activities Of Colombian Lippia Spp Essential Oils And Their Major Components. Mem. Inst. Oswaldo Cruz, 105, 2.

Kiełtyka-Dadasiewicz A., Jabłońska-Trypuć A., Taraseviciene Z., Kubat-Sikorska A., 2016, Charakterystyka i właściwości użytkowe surowców miętowych. Towaroznawcze Problemy Jakości 1(46), 93-105.

Kiełtyka-Dadasiewicz A., Kubat-Sikorska A. 2016: Walory smakowo-zapachowe niementolowych odmian mięt (Mentha Sp.). Herbalism 1(2), 107-116.

Kiełtyka-Dadasiewicz A., Kubat-Sikorska A. 2016: Roślinne surowce kosmetyczne o zapachu cytrynowym. [W]: Rośliny w nowoczesnej kosmetologii. Monografia naukowa pod redakcją Anny Kiełtyka-Dadasiewicz, s. 41-52

Kiełtyka-Dadasiewicz A. 2023: Optymalizacja agrotechniki palczatki cytrynowej [Cymbopogon citratus (DC) Stapf.] w warunkach klimatycznych Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Rozprawy Naukowe, zeszyt 401, ISBN 978-83-7259-385-6, ISBN on-line 978-83-7259-386-3, Lublin 2023, ss. 186.

Klimek B., Modnicki D., 2005. Terpenoids and sterols from Nepeta cataria L. var. citriodora (Lamiaceae). Acta Poloniae Pharmaceutica – Drug Research, 62 (3), 231-235.

Klimek B. Majda T. Góra J. Patora J. Badanie olejku eterycznego kocimiętki cytry­nowej (Nepeta cataria L. var. Citriodora) w porównaniu z olejkiem melisy lekarskiej (Melissa officinalis L.)., Herba Pol. 2006, 46, 4.52  

Nambiar V.S., Matela H. Potential Functions of Lemon Grass (Cymbopogon citratus) in Health and Disease. International Journal of Pharmaceutical and Biological Archives, 2012, 3(5), 1035-1043.

Negrelle, R.R.B; Gomes, E.C., Cymbopogon citratus (DC.) Stapf : chemical composition and biological activities rev. Bras. Pl. Med., Botucatu, v.9, n.1, p.80-92, 2007.

Nurzyńska-Wierdak Renata, 2013: Melisa lekarska (Melissa officinalis L.) – skład chemiczny i aktywność biologiczna. Annales UMCS Sec. EEE Horticultura 23(1), 25-35.

Omidbaigi R., Sefidkon F., Hejazi M. 2005. Essential oil composition of Thymus citriodorus L. cultivated in Iran. Flavour and Fragrance Journal, 20 (2): 237-238.

Svoboda K.P, Greenaway R.I. 2003: Lemon scented plants. International Journal of Aromatherapy 13 (1), 23-32