Czy warto inwestować w sektor, który traci na znaczeniu? Rzecz o rolnictwie. Cykl: “Nauki Rolnicze XXI wieku”

Już Ksenofont – grecki pisarz i historyk, pisał na przełomie V i IV wieku, że „(…) nawet mocni żyć by nie mogli, gdyby nie było rolników”. Czy prawda ta jest wciąż aktualna? A jeśli tak, to dlaczego wokół sektora rolnego toczy się wciąż tak wiele dyskusji?

Rolnictwo jest obecne we wszystkich systemach ekonomicznych i politycznych, towarzyszy człowiekowi we wszystkich regionach i strefach klimatycznych. Bez względu na to, jakie zajmuje ono współcześnie miejsce, jego rola wywodzi się stąd, że było ono pierwotnym i podstawowym sektorem gospodarki. Przez długi okres pozostawało ono także jedyną gałęzią gospodarki, która była w stanie generować nadwyżkę ekonomiczną przeznaczaną na wspieranie rozwoju, w tym także rozwoju przemysłu.

Tak samo jak na przestrzeni dziesięcioleci przemianom ulegała gospodarka, zmianom podlegał także obraz rolnictwa i jego miejsce w strukturze gospodarki. Ewolucji ulegała nie tylko struktura i efektywność rolnictwa, ale także poglądy na jego pozycję w rozwoju gospodarczym i społecznym. Prowadziło to do pojawiania się kolejnych modeli rozwoju rolnictwa, z których najszerzej dyskutowanymi i propagowanymi są modele rolnictwa zrównoważonego i rolnictwa wielofunkcyjnego.

W miarę wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego wskaźniki udziału rolnictwa w gospodarce w ujęciu względnym ulegają zmniejszeniu. Jak to wygląda w liczbach?

Obecnie udział zatrudnionych w rolnictwie w Polsce stanowi około 9% ogółu pracujących. W połowie lat 90-tych w polskim rolnictwie pracowało 3,5 mln Polaków, tj. około 22% wszystkich pracujących. Podobne tendencje spadkowe miały miejsce w odniesieniu do wkładu rolnictwa w PKB. Aktualnie sektor ten wytwarza około 2,2% PKB, podczas gdy w latach 90-tych udział ten wynosił ponad 7%, a w latach 50-tych blisko 25%.

Zdj. 1. Udział rolnictwa w PKB, Źródło: Forsal.pl

Spadek liczby osób pracujących w rolnictwie nie oznacza, że rolnictwo zmniejszyło produkcję. Dynamiczny postęp technologiczny i biologiczny spowodował, że obecnie przy znacznie niższym zatrudnieniu osiągamy wielokrotnie wyższe plony z hektara i wyższą wydajność w produkcji zwierzęcej.

Ograniczenie udziału tego sektora w wytwarzaniu PKB i zatrudnieniu niekoniecznie oznacza więc pomniejszenie istotnej roli i znaczenia tego sektora w gospodarce i społeczeństwie. Zmieniają się natomiast formy przejawiania się tej roli. Słabnie bowiem znaczenie wskaźników wykazujących rynkową rolę rolnictwa, a wzrasta znaczenie parametrów wskazujących na rolnictwo jako źródło dóbr publicznych nieopłacalnych przez rynek, a mających istotne znaczenie dla jakości życia i poziomu odczuwanego dobrobytu.

Jakie są więc rzeczywiste funkcje rolnictwa?

Koncepcja wielofunkcyjności rolnictwa polega na uświadomieniu sobie spełniania przez ten sektor także innych funkcji oprócz produkcji żywności, pożądanych przez społeczeństwo. Rośnie bowiem znaczenie rolnictwa dla zachowania stanu środowiska przyrodniczego, w tym różnorodności biologicznej, stylu życia, zachowania i tworzenia wartości kulturowych, rozwoju turystyki i rekreacji. Coraz częściej rolnictwo realizuje więc nie tylko cel ekonomiczny, ale także cele socjalne, społeczne, kulturowe i ekologiczne. W społeczeństwach, gdzie nie ma problemu głodu, zwraca się coraz częściej uwagę na jakość życia, a także na funkcje pozażywnościowe rolnictwa. Pozaprodukcyjne funkcje rolnictwa są elementem zrównoważonego rozwoju, ponieważ kształtują walory środowiska oraz korzyści społeczne.

Można więc stwierdzić, że rolnictwo jest systemem niezwykle złożonym. Charakteryzuje się ono znaczącym potencjałem pozytywnych funkcji, które wykraczają poza produkcję żywności. Ponadto wojna na Ukrainie przypomniała o tym, jak ważne jest rolnictwo dla prawidłowego funkcjonowania innych sektorów i dla zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego. Zakłócenia w tym obszarze wywołują ogromne problemy, dotykające cały świat. Innym zjawiskiem współczesnego etapu rozwoju jest także wzrost znaczenia płodów rolnych w produkcji nierolniczej, np. biopaliw.

Współczesne rolnictwo stoi przed wieloma wyzwaniami, wśród których można wymienić ochronę środowiska przyrodniczego, przeciwdziałanie zmianom klimatu i zrównoważone wykorzystywanie zasobów naturalnych. Jest to szczególnie istotne w świetle prognoz zwiększenia populacji ludności świata i coraz większej skali wykorzystania zasobów naturalnych przez podmioty gospodarcze i mieszkańców planety. Coraz większą rolę w rolnictwie odgrywa poziom wsparcia B+R, wykształcenie rolników, wdrażanie innowacji oraz wykorzystanie technologii informacyjnych. Sprostanie przez producentów rolnych wymogom stawianym przez konkurencję międzynarodową jest możliwe dzięki zastosowaniu postępu technicznego, biologicznego i organizacyjnego, co wiąże się ze wzrostem nakładów inwestycyjnych. Rolnictwo wymaga zatem ochrony zarówno ze względów ekonomicznych i społecznych, jak i dlatego, że produkcja rolna jest uzależniona od wielu niezależnych czynników zewnętrznych, takich jak warunki pogodowo-klimatyczne. Uwarunkowania te zadecydowały o konieczności stworzenia spójnych mechanizmów funkcjonowania rolnictwa oraz polityki rolnej w Unii Europejskiej, która jest określana mianem Wspólnej Polityki Rolnej. Wspieranie rozwoju rolnictwa nie odbywa się wyłącznie w interesie rolników. Jest ono niezbędne dla rozwoju całej gospodarki i leży w interesie całego społeczeństwa. Dla wielu krajów o dominacji rolnictwa w gospodarce jest to także podstawowy warunek wzrostu gospodarczego. Państwo, odgrywając rolę regulatora procesów rozwojowych, zarówno w rolnictwie, jak i jego otoczeniu, realizuje różnego rodzaju cele.

Nie miejmy więc wątpliwości, że wsparcie finansowe sektora rolnego jest potrzebne!

Opracowała dr hab. Anna Nowak, prof. uczelni
Katedra Ekonomii i Agrobiznesu
Wydział Agrobioinżynierii

Bibliografia

Adamowicz M. (2009), Współczesna rola rolnictwa a modele interwencjonizmu rolnego. Wieś i Rolnictwo, 2(143), 32-54.

Eurostat (2023), https://ec.europa.eu/eurostat/data/database (17.12.2023).

GUS (2023), https://bdl.stat.gov.pl/bdl/start (17.12.2023).

Kasztelan A., Nowak A., Bujanowicz-Haraś B. (2019), Polskie rolnictwo wobec wyzwań współczesności. T. 2, Wymiar społeczny i środowiskowy. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego.

Komorowska D. (2014), Prawidłowości rozwoju rolnictwa a rozwój współczesnego rolnictwa. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, Problemy Rolnictwa Światowego, 14(3), 98–110.

Kowalczyk S., Kwasek M. (2020), Relations: agriculture – economy in the theory of economics. Problems of Agricultural Economics. 2020, 365(4), 33-60.

Nowak A., Jarosz-Angowska A., Klikocka H., Krukowski A.,  Kubik R., Kasztelan A. (2023), Potencjał polskiego rolnictwa na tle krajów UE w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i energetycznego. Instytut Naukowo-Wydawniczy „Spatium”.

Nowak A., Marczak P. (2021), Miejsce rolnictwa w gospodarce krajów członkowskich Unii Europejskiej. Agronomy Science 76(1), 85-96.